پرواز 655
درصبح سوم ژوئيه 1988 مصادف با دوازدهم تيرماه 1367جهان باخبري تكان دهنده روبروگرديدوآن خبرسقوط يك فروند هواپيماي مسافربري بوئينگ 747 متعلق به خطوط هواپيمائي ملی ايران موسوم به ( ایران ایر)بود اين حادثه كه باشليك دوفروند موشك سطح به هوا ازعرشه رزمناوآمريكائي وينسنسVINCENNES بوقوع پيوست منجربه كشته شدن290 نفرسرنشين وخدمه هواپيماي مسافربري فوق گرديده که باتوجه به پيشينه تعارض نيروهاي آمريكا وايران درخليج فارس ودرارتباط باجنگ ايران وعراق واكنشهاي مختلفي را بدنبال خود داشت دراين گزارش سعي مي شود ناگفته هاي اين حادثه تاريخي وبرگي نانوشته ازتاريخ معاصرايران رابرشته تحريردر آورم
وضعيت نظامي درخليج فارس
آمريكا پس ازواگذاري مستعمرات انگليس درمنطقه ازابتداي دهه هفتاد ميلادي اقدام به تشكيل يك نيروي محدود دريائي وبعنوان بخشي از ناوگان پنجم خود درخاورميانه نموده كه ستادفرماندهي اين نيرودرمنطقه سيتره بحرين قرارداشت
اين ناوگان كوچك معمولامتشكل ازچهارفروند ناوچه (فريگت)،يك فروند ناوشكن، يك فروند رزمناو ويك ناوفرماندهي وارتباطات بنام لاسال بوده وبديهي است كه اين گروه رزمي بعنوان ناوگان پنجم دريائي آمريكا كه پشتیبانی آن درجزيره دياگوگارسيادراقيانوس هند قرارداشت ازحمايت مطلق فرماندهی نیروی دریایی آمریکا وهمچنين پايگاه هوائي مستقردرمصيره عمان وهواپيماهاي هشداردهنده آواكس مستقردرپایگاه هوایی واقع درظهران (شرق عربستان) برخوردارمي گرديد
يك سال پس ازآغازجنگ بين ايران وعراق نيروي هوائي آن كشورحملات خودرابه پايانه هاي نفتي وكشتي هاي نفتي وتجاري عازم بنادرايران با نيت قطع صادرات نفت واخلال درلجستيك عمومي دشمن خود آغازكرده وتوانست درسه سال ابتدائي ابتكارعمل مطلق را درحملات هوائي ازآن خود سازد بطوريكه درسال60(ده حمله)،درسال61 (بيست حمله)ودرسال 62(هفت حمله) راسازماندهي نمايد
پس ازآن باتوجه به برخي اقدامات پدافندي ونيزتهديدات جدي روي پايانه نفتي خارك وبندرامام خميني معادلات نظامي طرفين ازروندي جديدبرخوردارگرديدضمن اينكه ايران نيزاقدام به عمل مقابله به مثل رادردستوركارخود قرارداد بطوريكه درسال 63 درمقابل 65حمله عراق ايران موفق به انجام 22حمله نمود ودرسالهاي64 و65 درمقابل 31 و 65 حمله عراق اين رقم را به 16و41 رساند كه اين امراز نظركمي بمفهوم خارج شدن عراق ازبرتري مطلق درسالهاي آغازين جنگ ورساندن به نسبتهاي نصف وسپس دوسوم گرديد. ازنظركيفي نيزدرابتدا ايران براي عمليات مقابله به مثل ازموشکهای هوابه سطح ماوریک که توسط جنگنده های نيروي هوائي پرتاب می شد وسپس هلي كوپترهاي تهاجمي ونهايتا ازتوپهای مستقربرعرشه ناوچه هاي كلاس پيكان يا همان لكومباتن ايتاليائي جهت آتشباری استفاده مي نمود
درسالهاي 66و67 نيزبا توجه به عملياتي شدن نيروي دريائي سپاه پاسداران(كه رسما ازشهريور64 تشكيل ولي بدليل درگيري در عمليات آبي خاكي فاوازتاخيردرورود به صحنه جنگهاي دريائي برخوردار بود) فازسوم جنگ درخليج فارس ازتغييرات كيفي وكمي خاصي منتهي به خاتمه جنگ حكايت مي نمود بطوريكه درسالهاي 66 عليرغم ثبت 94حمله ازعراق درمقابل 83 حمله ازسوي ايران كه بمفهوم نسبت حدود1/13بنفع عراق مي نمودايران بتدریج ابتكارعمل كامل را درخليج فارس دردست گرفته بطوريكه درسال 67 (سال حادثه)درمقابل10حمله عراق ايران موفق به انجام 22حمله متقابل به عراق ومتحدين وي درجنوب خليج فارس گرديد
درمجموع ايران با 184حمله وعراق ومتحدين با303حمله ودركل جنگ خليج فارس باحدود500حمله ثبت شده به اتمام رسيد
تلفات مستقیم نيروهاي ایران ناشي ازسرایت جنگ به خليج فارس رانيزمي توان براي ايران (55كشته و163مجروح) وبراي عراق و متحدين(310 كشته و332مجروح)درجنگ نفتکشهامحسوب نمود
این نکته نیزلازم به توضیح است که درايام جنگ ايران براي صادرات نفت خودطي پنج مرحله مجبوربه تغييرترمينال نفتي خودگرديد كه بترتيب ابتدا ازپايانه اصلی خارك شروع وسپس به پايانه لاوان وبعدازآن به ترمينال شناوردرنزديكي جزائرسري، جزیره لارك وخارج ازتنگه هرمز(فجیره) رامي توان نام برد
حوادث مهم نظامي قبل ازبروزحادثه منجربه سرنگونی پرواز655
1-حمله به اولين نفتكش در65/11/20
2- كنفرانس اسلامي واصابت موشك كرم ابريشم به كويت 65/11/5
3- حمله به كشتي روسي ”ايوان كوروتيف”
4- مين گذاري كانال ورودي الاحمدي كويت و اصابت نفتكش روسی تحت اجاره کویت بنام”مارشال چخوف”
5- حمله اشتباهي ميراژهاي عراق به ناو آمريكائي”استارك” که به کشته شدن 37 ناوی آمریکایی گردید
6- خطرحمله قريب الوقوع آمريكا به نیروهای ایرانی دراثراصابت كشتي ”پكونيك”
7- توقيف كشتي مين گذار”ايران اجر” متعلق به سپاه پاسداران و دستگیری افراد واسقاط کشتی فوق توسط آمريكا
8- عمليات حج درمنطقه عمومي”خفجي”ومنتفي شدن آن بدليل دخالت11ناو آمريكائي
9- اصابت سوپرتانكر”بريدجتون” با مين درجنوب جزيره فارسي 66/4/31
10- حمله به كشتي فرانسوي ”دانوو”
11- اجلاس اوپك وحمله به نفتكش انگليسي” اسو دي ميتا”درجهت مقابله با عربستان وامارات وتوطئه كاهش قيمت نفت دردهانه راس التنوره وتحت اجاره اكسون آمريكا
12- اصابت ناوضدمين ”ساموئل رابرتز” با مين هاي سرگردان!!حمله آمريكا به سكوهاي نصر و سلمان” و پاسخ متقابل سپاه درحمله دريائي به سكوي مبارك درجنوب وهلي كوپترهاي آمريكائي درشمال باموشكهاي استينگر
13- حمله موشكي به كشتي آمريكائي” سونگاري”و”سي اويل سيتي” وحمله متقابل به سكوهاي”رشادت و رسالت”و حمله نهائي به پايانه الاحمدي كويت ،دوشنبه سياه دربازاربورس نيويورك واستعفاي گاسپار واينبرگروزيردفاع آمريكا
14- حمله شديد هوائي عراق به ترمينال شناور لارك وهمزمان بودن با تبادل نيروهاياسيرشده با نيروي دريائي عمان وتحت حمايت و نظارت ناوهاي انگليسي وآمريكائي
15-تجمع بيسابقه 25ناوجنگي درمساحت25كيلومترمربع ازآبهاي منطقه تنگه هرمزوبندرعباس بموازات عمليات ”فروغ جاویدان” مجاهدین درغرب كشور
اين نكته لازم به يادآوري است كه ساختارنيروهاي آمريكا درمنطقه متاثر ازتصميمات سرفرماندهي خود دچارتغييرات اساسي گرديده كه ازموارد مهم به تشكيل نيرو هاي واكنش سريع وفرماندهي مركزي بامحوريت لشكرهاي 82 و101آمريكا واگسترش نيروهاتا 400هزار نيرودرشرايط بحراني بايداشاره كرد
درمجموع بررسي شرايط،ملتهب بودن منطقه رانشان داده و بدون درنظرگرفتن زمينه ها وفاكتورهاي استراتژيك وتاكتيكي پرداختن به حادثه مذكورامكان پذير نمي باشد
ويژگيهاي تاكتيكي منطقه قبل ازحادثه
ازنظراينجانب صرفنظرازجنبه استراتژیک سیاست آمریکا که برمشی “عدم غالب ومغلوب درجنگ ایران وعراق ” استواربود سه عامل عمده نظامي ازجنبه تاكتيكي به وقوع حادثه فوق انجاميده است
الف- سلب حق تفسيرابلاغيه هاي نظامي ازسرفرماندهي نيروهاي آمريكادرمنطقه پس ازحادثه حمله ميراژهاي عراقي باموشكهاي اگزوست به ناوچه استارك كه به كشته شدن37خدمه آن انجاميد
ب- طرح جديد آمريكا مبني بر” گسترش پوشش اسكورت به كشتيهاي بيطرف”
ج-مطلق العنان شدن نيروي دريايي سپاه پاسداران وعدم هماهنگي باسايرواحدهاي نظامي وغيرنظامي
گردشكار حادثه
دوروزقبل ازحادثه يعني دراول ژوئيه 1998مطابق بادهم تيرماه 1367دوفروندازكشتيهاي محمول نفت ايران بنام خارك 4 وفورچون شيپ موردحمله جنگنده های میراژ عراقی قرارميگيرندودرحاليكه منطقه درانتظارعمليات تلافي جويانه ايران بسرمي برده است مقامات ناوی آمريكا آغازطرح گسترش چترحمايتي آمريكا به كشتيهاي بيطرف را بدون نیازبه درخواست قبلي كاپيتان كشتي اعلام مي نمايند
روزبعددردوم ژوئيه 1998مطابق با يازدهم تيرماه 1367يك فروندكشتي دانماركي بنام كاراما مرسك دردهانه راس التنوره عربستان مورد تهاجم نيروهاي ايراني قرار مي گيرد
روزحادثه درسوم ژوئيه1998مطابق با دوازدهم تيرماه1367حضورهمزمان نيروهاي آمريكائي ونيروي دريائي سپاه پاسداران در حوالي تنگه هرمزگزارش ودرحاليكه نيروهاي ايراني ازنظرخوددرچهارچوب پيمان شيكاگو اقدام به بازرسي راديوئي كشتيهاي عبوري مي نمايندنيروهاي آمريكائي نيزمتقابلا ازكشتيهاي مذكورميخواهند كه ازدرخواست هرگونه كمك به آنان دريغ نكنندكه عمدتاباپاسخ منفي آنهامواجه مي شونددرمجموع هشت فروندكشتي كه نام،تابعيت وساعت بازرسي برخي ازآنهادردست بوده بشرح زیرموردبازرسی قرارمی گیرند:
1- كشتي ناشناس باپرچم ناشناس درساعت 25/05
2-كشتي ساراگودا SARAGUDAباپرچم پاكستان درساعت 55/06
3-كشتي كولار رزماري COLAR ROSMARY با پرچم پانامادرساعت20/07
4-كشتي اوگلندUGLAND باپرچم ناشناس درساعت30/07
5-كشتي جوهيرJOHAIR باپرچم پاكستان درساعت40/07
6-كشتي دوالا گيريDHAULAGIRI باپرچم آلمان غربي درساعت 15/08
پس ازانجام چندبازرسي توسط نیروی دریایی سپاه كه درحضوررزمناو وينسنس وناوچه موشك اندازمونتگمري انجام گرفت تيم عملياتي سپاه اقدام به بازگشت به سمت آبهاي داخلي رانموده وپس ازطي مسافتي متوجه تعقيب ازسوي ناوهاي آمريكائي مذكورمي شوند درحدود ساعت 9:00 صبح يك فروند هلي كوپترازعرشه يكي ازناوها بپروازدرآمده وظاهراجهت عکسبرداری به ناوگروه فوق نزدیک مي شودكه پس ازده دقيقه نيروهاي سپاه باهشدارهاي راديوئي وسپس شليك هاي بظاهرغيرموثرسعي بردوركردن آن ازصحنه مي نمايند (دراين بخش يكي ازنيروهاي سپاه ادعا كرده است كه هلي كوپترمذكوربه يكباره ازآسمان منطقه محو واحتمال سقوط آنرامي دهد كه با توجه به عدم تاييدچنين امري توسط آمريكائيها وادامه عمليات تعقيب صحت وسقم چنين حادثه اي بعيد بنظرمي رسد ولي با توجه به مسائل بعدي نبايد احتمال آن ناديده گرفته شود)
پس ازآن مجددا تعقيب ادامه يافته ودرحاليكه واحدمذكوربه پايگاه عملياتي خوددرناحیه مسنMESEN واقع درجنوب جزيره قشم نزديك مي شود باشليك گلوله هاي توپ توسط رزمناووينسنس ومونتگمري مواجه مي شوددراين لحظه كه عقربه هاي ساعتحدود 10رانشان مي دهد نيروهاي سپاه نيزباميني كاتيوشاي 107ميليمتري به نيروهاي آمريكائي پاسخ مي دهند كه اين درگيري حدود ده دقيقه بطول مي انجامد بدنبال اين درگيري بين ساعت 10/10 الي 15/10دو فروند موشك ازناو وينسنس جدا ونيروهاي سپاه باتصوراينكه اين موشكها سطح به سطح بوده و ناوگروه هدف قرارگرفته است بيشترين اقدامات احتياطي خودرا برامردفاع ازخود متمركزمي نمايند اما مشاهده شعله های آتش درآسمان آنها رامتوجه سرنگوني يك فروند هواپيماي ناشناس مي نمايد وپس ازگذشت دقايقي با مشاهده لايف جاكتهای منقش به آرم هما (هواپیمایی ملی ایران) وقطعات تكه پاره شده هواپيما وشناورشدن برخی ازاجسادمسافران پرواز655 پي به عمق فاجعه مي برندو بلافاصله درخواست نيروهاي كمكي مي نمايند كه 3ساعت بعد اولين واحد امدادي اعزامی ازبندرعباس هويدامي گردد
ازسوي ديگرنيروهاي آمريكائي نيزبامتوجه شدن شليك به يك هواپيماي مسافربري كه ازفرودگاه بندرعباس واقع درمنطقه عمومي درگيري بپروازدرآمده ومورد اصابت قرارگرفته است درخواست شركت درعمليات نجات رامي نمايندكه بدليل شرايط روحي نامناسب نيروهاي ايراني وامكان دستيابي نيروهاي آمريكائي به اطلاعات جعبه سياه هواپيماي فوق مورد موافقت قرارنمي گيرد
بدنبال آن نيروهاي آمريكائي اقدام به ترك منطقه عملياتي نموده وبا اعلام مراتب به سرفرماندهي خوددرسرتاسرپايگاههاوسفارتخانه هاي آمريكا اعلام وضعيت اضطراري مي گردد
موضعگيريها و پيآمد هاي پس ازحادثه
نيروهاي آمريكائي بلافاصله پس ازاين حادثه دليل اين امررارهگيري راداری يك فروند هواپيماي ايراني F-14 درآسمان منطقه ودرحال تهاجم به ناوهاي مذكوراعلام وسعي كردند به اقدامات وينسنس جنبه تدافعي بدهند والبته دليل ديگراين امرتوانائي هاي استثنائي رزمناو موشک اندازفوق درعمليات رهگيري هوائي درساختارنیروی دریایی آمریکابود كه دربخشي ديگربدليل اهميت فوق العاده آن درنیروهای دریایی آمریکا به آن خواهيم پرداخت
سازمان هوانوردي بين المللي موسوم به ايكائو نيزطي اعلاميه اي ضمن اشاره به درگيري نيروهاي دريائي ايران و آمريكادرصبح روز حادثه چهارموردرابعنوان دلايل عمده مورداصابت قرارگرفتن هواپيماي غيرنظامي ايران بشرح زيراعلام نمود:
الف – اشاره به عامل انساني واشتباه اپراتوري درهدايت دستگاههاي الكترونيك وينسنس
ب – عدم برخورداري ناو وينسنس ازتجهيزات لازم جهت مونيتورينگ فركانس راديوئي غيرنظامي وعدم هماهنگي درارتباطات
ج – توصيه به وزارت دفاع آمريكا جهت سرمايه گذاري برآموزش افسران درزمينه تشخيص هواپيماي غيرنظامي درمنطقه جنگي
د – محكوميت ايران بدليل عدم توجه به11موردهشدارشامل 7موردكاملانظامي، 4 موردغيرنظامي وموردخاص دربيست ثانيه قبل از پرواز655
جمهوري اسلامي ايران نيز بدون اشاره به جنبه هاي تكنيكي وعملياتي صرفابااستنادبه تحركات سياسي آمريكادرقبولاندن قطعنامه 598 به ايران حمله فوق راعمدي وتاييدي بردريافت پيامي رساازسوي مقامات آنكشور(ظاهرا ازطريق سفيرسويس)دربرخورداري كافي از اراده نظامي براي پايان بخشيدن به جنگ ايران وعراق تفسيرنموده وبامقايسه موضعگيري مقامات وقت آمريكايعني كسينجر، شولتز واسپيكزدرمقابل سرنگوني هواپيماي مسافربري خطوط كره جنوبي KAL با269 نفرسرنشين درعمق500كيلومتري خاك شوروي درسال1962كه اين حادثه راعمدي و وحشيانه خوانده بودنددرصدد جلب افكارعمومي بين المللي برآمد
نكاتي پيرامون ويژگيهاي وينسنس
اين ناوجنگي براي اولين باربصورت ناوشكن موشك اندازDDG طراحي ولي بعداباتغييردرماموريت آن بالاخص مجهز شدن به سيستم هاي الكترونيك اجيسAEGIS بعنوان رزمناو موشك اندازكلاس تيكاندروگا در20اكتبر1982ساخت آن آغازوبابه آب اندازی آن در14 ژانويه 1984وعملياتي شدن در6 جولاي 1985به ناوگان پاسيفيك نيروي دريائي آمريكا پيوست
نوانائي منحصربفرداين كشتي بدليل برخورداري ازسيستم رهگيري هوائي300ميليون دلاري اجيس كه همزمان امكان رهگيري 200 هدف هوائي (اعم ازموشک یاهواپیمای جنگی) مهاجم وپيشرفته ودرگيري با40 هدف باتعيين اولويت خطرراميسرمي سازد ازوي يك غول جنگي ساخته است وبي دليل نيست كه جان اف لهيمان فرمانده نيروي دريائي وقت آمريكادرمراسم توديع خود درباره وينسنس چنين مي گويد
” رزمناو كلاس تيكاندروگا فراترازانتظارات آمريكابوده ومادرنيروي دريائي خوددرپي يافتن ماموريت براي آن هستيم اين رزمناوباعث تغييرعقيده مردم شده است واكنون مي توانيم بگوئيم بابرخورداري ازاين كلاس كشتيهاامكان رخنه حملات موشكي وهواپيماهاي بك فاير درصفوف پدافندي ماازبين رفته است”
درخصوص نقش تعیین کننده این کلاس کشتیها درساختاردفاعی ضدهوایی وموشکی ونیزنقش تهاجمی آن همین بس که پنتاگون یاوزارت دفاع آمریکا براي توليدوبكارگيري رزمناوهای 890 ميليون دلاري مذكوردرطي سالهاي 89-85 مبلغ دوازده ميليارد دلاربودجه اختصاص داده بود
” قبلادرمواقع بحراني همه به ناوهاي هواپيمابر نگاه مي كردندولي اكنون به رزمناويورك تاون (کشتی کلاس وينسنس) اميد بسته اند”
دراين خصوص لازم به توضيح است كه يورك تاون درسال1984درماجراي ربايندگان كشتي ايتاليائي آشيل لائورو نقش اساسي را بعهده گرفت ودرسال بعد نیزدرجريان رهگيري وهدايت جنگنده هاي آمريكا بروي هواپيماي ربوده شده درحدفاصل مصر- تونس نيز توانائي هاي خودرابنمايش گذشت ونهايتانيزدرمارچ وآپريل1986دورزمناوفوق بعنوان عامل اصلي موفقيت درخليج سرت ليبي توانستند دوكشتي جنگي ليبيائي راغرق وجنگنده هاي مستقر برعرشه ناو هواپيمابرو111 – F ها را به سايتهاي موشكي آن كشورهدايت نمايند
جمع بندي نهايي
عليرغم واقعيت داشتن بسياري ازموارد ذكرشده درابعاد تاكتيكي واستراتژيكي ومحكوميت آمريكا، ازجنبه ماهوي، عدم برخورداري ايران ازسازمان رزم مشترک ومتناسب با ابعادواقعي جنگ تحميلي درعرصه خلیج فارس كه قابليت درك شرايط وبرنامه ريزي مطلوب راداشته باشد ازعلل اصلي اين ماجرا وبسياري موارد ديگربوده است.
مواردی كه صرفابدليل عدم مواجه باافكارعمومي وبرخلاف فاجعه سقوط هواپيماي مسافربري امكان كتمان ياتفسيردلبخواه آنان ازسوي مقامات سیاسی ونظامی کشوررادربرداشته است ومخاطبين آنهانيزاقشارخاص یاکارشناسانی بوده اندکه بنحوی خوددرگیرماجرابوده اند بديهي است كه پيامدهاي چنين ضعفهاي جدي درصحنه هاي تاكتيكي ظاهرمي گردد بعنوان مثال باگسترش جنگ ازجبهه عراق به حوزه خليج فارس، آمريكا موفق به ايجاد سازمان، فرماندهي واحدوهمانندسازي روشها وتاكتيكهاي مختلف باحداقل سه گرايش عمده آمريكائي، اروپائي وعربي گرديدولي درسمت طرف ايراني نه تنهافرماندهي جنگ موفق به هماهنگي کردن بخش نظامي باغيرنظامي نگرديدبلكه حتی دردرون نيروهاي نظامي نيزنتوانستند بين بخش هائي چون نیروی دریایی سپاه وارتش نيزانسجام وهماهنگي لازم را بعمل آورند
عدم هماهنگي درنيروهاي دريائي سپاه وارتش يايگان هوادرياي نيروي دريائي باپايگاه شكاري هوائي ونيزفروگاه بين المللي بندرعباس تنها یک نمونه ازاین عدم هماهنگی ها درزمان جنگ مي باشدالبته چنانچه دراين خصوص به مقامات ذيربط مراجعه شود بلافاصله با استنادبه ايجادقرارگاه خاتم الانبياء 2 (ویژه خلیج فارس) ازآن بعنوان هماهنگ كننده عمليات درخليج فارس بافرماندهي واحدنام خواهند برد ولي درصحنه عمل چنين ادعائي صحت نداشته ونمونه آن پروازهواپیمایی مسافربری با290 سرنشین برفرازمنطقه ای است که درآن یکی ازناوگروه های دریایی سپاه با ناوهای آمریکایی ازصبح همانروزدرگیربوده است.
خسارات بجاي مانده ناشي ازناهماهنگي درمباحث كلان ونیزتاكتيكي درصحنه عمليات وبازنويسي تاريخ وقايع جنگ هشت ساله ايران وعراق توسط فرماندهان ارشد، مستقل وموثردرطراحی جنگ درآینده شاهدي براين مدعي خواهد بود
پايان